(Suy nghĩ trong khi làm cuốn Từ Điển Phiên Dịch Việt Anh)

(Chưa hoàn thành, server not accomplished yet)

Hình: Thầy và trò ông Chu Văn An trong sách Quốc Văn Giáo Khoa Thư.

Tiêng Anh (British English) phân biệt người đi học bằng hai từ Pupil(s) và Student(s). Pupils là chỉ các học sinh tiểu học và Trung học. Từ Students dành cho người học ở bậc đại học. Tuy nhiên học sinh ở bậc Trung học đệ nhị cấp (tức là Trung học Phổ Thông hiện nay) có thể được gọi là schoolboys (Nam sinh), schoolgirls (nữ sinh) và schoolchildren (học sinh nói chung).

Tiếng Mỹ (American English) “dễ dãi” hơn: học sinh Trung học Phổ thông cũng có thể được gọi là students. Đôi khi từ students còn được dùng để gọi chung những người đi học.

Trong văn học cổ của người Việt Nam, trừ những cậu bé đầu để chỏm ê a học chữ thánh hiền được gọi là Trò, ngoài ra, người ta dùng một từ Học Trò để gọi chung những người có học vấn.

Các Giám sinh là những người học trường (Quốc tử) Giám, tức sinh viên trường đại học của nhà nước, cũng tự gọi mình là học trò. (Anh chàng Mã Giám Sinh trong truyện Kiều là một sinh viên đại học đấy. Anh ta họ Mã nhưng không phải tên Sinh lót chữ Giám đâu!)

Từ Học Trò ngày xưa không hề hàm nghĩa là người còn trẻ, như tục ngữ thường nói còn “mài đũng quần trên ghế nhà trường.” Trái lại họ thường là người trưởng thành, lớn tuổi, có tri thức nhất định, và có gia đình và sự nghiệp; nhiều người trong số họ rất uyên bác, dù có kẻ không đỗ kỳ thi nào. Cả những người đỗ đạc cao, làm quan lớn trong triều đình, vẫn xưng mình là học trò.

Một người học trò nổi tiếng trong văn học miền Nam là ông Học Lạc. Học Lạc là nói tắt của người “Học trò tên Nguyễn Văn Lạc.” Ông người làng Mỹ Chánh, tỉnh Mỹ Tho, sinh năm 1852. Ông học giỏi nhưng thi không đậu, suốt đời sống với nghề dạy học và làm thuốc.

Có một giai thoại kể rằng trong một lần tế lễ trong đình làng, học trò trong tỉnh đều phải dâng phẩm vật cúng thần. Phẩm vật thường gồm một mâm xôi, một con gà luộc và một bầu rượu. Trên vành mâm xôi của ông Lạc thay vì ghi rõ tên họ, khoa danh và chức tước (nếu có) ông chỉ ghi hai chữ Nôm: “Thằng Lạc.”

Ông bị giới Hương đảng trong làng khép tội bất kính. Ông làm bài thơ ngay tại chỗ để phân trần và tạ lỗi:

Tạ Hương đảng

Vành mâm xôi, đề “Thằng Lạc”,

Nghĩ mình ti tiểu không đài các.

Văn chương chẳng phải bợm mèo quào,

Danh phận không ra cái cóc rác.

Bởi thế bơ thờ thẹn núi sông,

Dám đâu vúc vắc ngạo cô bác.

Việc này dầu có thấu lòng chăng,

Trong có ông thần, ngoài cặp hạc!

Một người học trò miền Nam khác, cụ Phan Thanh Giãn, trước khi uống thuốc độc tự tử ở tuổi 71 đã bảo các con ghi vào bài vị của mình mấy chữ: “Hải giác lão thư sinh tánh Phan chi cữu” (Linh cữu người học trò già họ Phan ở nơi góc biển)

Các nhà nho cũng thường xưng mình là học trò trong thơ văn của họ.

Trong sách Quốc Văn Giáo Khoa Thư Lớp Sơ Đẳng có bài học về ông Chu Văn An. Trong hình vẽ, thầy An ngồi trên sập, các học trò của ông, áo thụng râu dài đứng hầu chung quanh. Trong số họ có người làm quan to trong triều đình. Dĩ nhiên họ đỗ đạc, thành danh, không còn theo học nữa nhưng vẫn cư xử đúng cương vị học trò của thầy, chớ không phải học trò cũ đối với thầy cũ của mình.

Những người học trò ngày xưa là như thế. Họ thuộc nhiều hạng tuổi tác, có trình độ học vấn cao, thuộc giới trí thức tinh hoa của xã hội, chớ không phải người còn trẻ và đang đi học. Thế nên rõ ràng không thể dịch những từ “học trò” này sang tiếng Anh là pupils, students, schoolboys, hay schoolchildren được.

Trong văn học cổ của người Việt Nam không có khái niệm “học trò cũ.” Dù học một chữ hay nửa chữ thì suốt đời vẫn là học trò của thầy. Và suốt đời họ nhận mình là học trò, chớ không phải “học trò cũ.” Vì thế không thể coi họ là ex-students hay former students.

Trong số tác phẩm của ông Paulus (Huình Tịnh) Của (tác giả cuốn Đại Nam Quấc Âm Tự Vị) có cuốn “Sách Quan Chế.” Cuốn sách xuất bản năm 1888.

Thời kỳ này người Pháp đang củng cố nền đô hộ ở Nam Kỳ, mở các trường sơ cấp dạy/đào tạo người bản xứ. Theo nhiều tư liệu lúc bấy giờ, những đợt học trò người Việt đầu tiên vào học các trường của người Pháp là những thanh niên đã lớn, không còn ở tuổi trẻ con, nên tác giả cuốn “Sách Quan Chế” không gọi họ là Élèves, từ tương đương với pupils của tiếng Anh.

Nhưng họ cũng không đủ lớn tuổi và có học thức/tri thức cao như những người “Học trò” của nền giáo dục cũ bản xứ để có thể đặt một từ mới thích hợp cho họ. Ông dành chữ Étudiant (tương đương với chữ Student của Anh) để dịch chữ “Giám sanh,” nên ông chỉ gọi họ là Boursier. Nghĩa đen của Boursier là người có hưởng học bổng. (Vì tất cả học sinh bản xứ học trường Pháp lúc bấy giờ đều được hưởng học bổng).

Từ học bổng trong tiếng Anh, tương đương với từ Bourse (học bổng) của tiếng Pháp, là Scholarship. Tách đôi chữ này ra, ta có hai chữ scholar (học giả) và ship (tình trạng hay công việc nhất định nào đó). Có nên nghĩ là ta có thể dịch từ “Học trò” xưa là scholar không? Vì thực tế họ là những học giả.

Mặt khác, từ Student vẫn có thể dùng để dịch từ “Học trò” (xưa) trong hai trường hợp:

1/ Họ là học trò trường Giám (Giám sinh), và

2/ để nói họ là học trò của ai. Ví dụ:

Chu Văn An was a serious teacher. He might dress down his students for having neglected their jobs even when they were high- ranking officers in the Royal Court. (Chu văn An là một vị thầy nghiêm khắc. Ông có thể trách mắng các học trò của mình vì chểnh mảng trong công việc, dù họ đang là các đại quan của triều đình.)

Chỉ để dịch thật đúng một chữ rất bình thường mà phải đắn đo thật nhiều, nên công việc tiến hành khá chậm.

Thiếu Khanh

(Nhớ ngày âm lịch giỗ con Phước An, 27/7 năm Tân Sửu)

*  *  *

Xem bài cùng chủ đề nầy: click vào đây

Xem bài trên trang Văn học: click vào đây

Xem bài trên trang Biên khảo: click vào đây

Trở về trang chính: www.nuiansongtra.com