Hoa-Kỳ là quốc gia có nhiều cái "nhất thế giới" theo các tổ-chức làm thống kê công-bố. Hệ-thống xa-lộ xuyên bang của Hoa-Kỳ được mô-tả là một thành-tựu lớn của con người, là một trong bảy kỳ-quan của nước Mỹ. Trong hệ-thống xa lộ đó có một xa lộ mới hoàn thành không lâu trước đây, được cho là: Xa lộ đắt tiền nhất thế-giới tính đến ngày nay.

Xa lộ mang tên là Century Freeway (Xa lộ của thế-kỷ) hay gọi đơn-giản là I-105, với chiều dài chỉ có 17,3 dặm, chạy từ Los Angeles International Airport (bắt đầu từ giao-lộ Imperial Highway và Sepulveda Boulevard) chạy tới xa-lộ I-605 thuộc thành-phố Norwalk, miền Nam California. Theo tổ-chức Public Roads, I-105 được gọi là "Siêu xa-lộ kỹ-thuật của Los Angeles". Đây là xa-lộ tối-tân và đắt tiền nhất Hoa-kỳ và cũng là cả thế-giới vì chỉ có một đoạn nhưng phí tổn lên đến 2,3 tỷ Đô-la, một số tiền khổng-lồ vào thời xây cất nó.

Đầu tiên, vào năm 1987 được mang tên Glenn Anderson Freeway để vinh danh ông Gleen M. Anderson. Ông là dân-biểu thuộc khu vực South Bay-Mid Cities của quận hạt Los Angeles, là người đứng ra tài-trợ cho kế-hoạch lập nên quỹ tài-chánh để xây xa-lộ này. Tưởng cũng cần nên biết thêm, ông Anderson còn là người bảo-trợ cho việc xây xa-lộ khác nữa là xa-lộ I-880, chạy từ thành phố Oakland, xuyên qua các thành-phố Fremont, Milpitas, San Jose rồi tiếp giáp với Highway 17 đi Santa Cruz. Ông Anderson về hưu năm 1993 và qua đời vào năm 1994.

Chính giữa xa-lộ I-105 còn có một đường hỏa xa dài 23 dặm mà phí-tổn lên đến 1 tỷ Đô-la, gọi là đường Green Line cùng với 6 lằn đường lưu-thông và 2 lằn đường HOV.

Xa-lộ Century Freeway có một interchange lớn nhất Hoa-kỳ (nối với Xa-lộ San Diego Freeway) vì cao tới 7 tầng, có 7 dặm ramps, với 11 cầu và 2 dặm đường hầm.

Ở trên mặt đường được thiết-kế những sensor tối-tân nhất, các video camera cũng như các máy-móc nối tiếp với hệ-thống computer lưu-thông để các chuyên-viên kiểm-soát lưu-thông theo-dõi sự lưu-thông, kiểm-soát tốc-độ của các dòng xe cộ lưu-thông, để đáp-ứng nhanh chóng các tai-nạn xảy ra, do đó tránh được nạn kẹt xe.

Những thống-kê cho biết mỗi ngày có vào khoảng 230,000 xe lưu-thông trên xa-lộ này, một số lượng không phải nhỏ. Nhờ có xa-lộ I-105 này nên làm giãm bớt tình-trạng kẹt xe ở xa-lộ Santa Monica cũng như các xa-lộ lân-cận. Nó đã làm giãm thì-giờ của các tài-xế khi xử-dụng xa-lộ này nhờ các đặc tính vừa nêu trên.

Chương-trình xây-dựng xa-lộ này có từ năm 1958 nhưng chỉ ở mức dự trù, đến năm 1968 thì có chương-trình nối thêm vào hệ-thống xa-lộ liên-bang đã có từ trước. Đến năm 1970 hoàn-tất dự-định chương-trình như xa-lộ hôm nay có nhưng đã qua không biết bao nhiêu trở ngại, phải qua nhiều cuộc họp, cuộc bàn thảo giữa chính-quyền, đại diện của cư dân, của các kỹ-sư xây dựng, của các nhà thầu, nhất là các ban ngành liên-quan đến kinh-phí, điều quan-trọng hàng đầu.

Vào năm 1972, những nhà bảo-vệ môi-sinh và cư-dân dọc theo hành-lang (corridor) của xa-lộ thưa ra tòa để đóng cửa chương-trình xây-cất.

Đến năm 1979, một sắc lệnh chấp-thuận (consent decree) được ban-bố về kích-thước của xa-lộ cùng các chi-tiết khác cũng như thành-lập một chương-trình hỗ-trợ gia-cư và huấn-nghệ.

Khi khởi công xây xa-lộ này, chính-phủ bắt các nhà thầu phải bồi thường cho tất cả những người phải rời nhà cửa, các cơ-sở thương-mại phải di-chuyển để xây xa-lộ. Nhà thầu phải xây thêm 5,500 ngôi nhà cho những dân nghèo ở trong vùng; đồng thời mở các lớp huấn-nghệ cho 3,400 người và nhiều chương-trình xã-hội khác để giúp-đỡ cho những người nghèo khổ, trong đó có những người bị bệnh AIDS, các bịnh kinh niên và các chương trình trợ cấp an sinh xã-hội. Phí-tổn cho các chương-trình này lên tới 300 triệu Đô-la vào thời đó, một số tiền không nhỏ.

Công-trình xây-cất đầu tiên được thực-hiện vào ngày 1-5-1982 và sau khi khánh thành, xa-lộ được mở vào lúc 3:13 PM Ngày 12-10-1993.

Thật ra, phí-tổn để xây xa-lộ này chỉ tốn 54% tổng-số tiền 2,3 tỷ Đô-la mà thôi. Số tiền còn lại dành cho các chi-phí khác. Việc xây xa-lộ I-105 này đã làm cho Los Angeles bị thiệt-hại rất nhiều về ngân-khoản của thành-phố vì theo luật định, Los Angeles City phải chịu chi-phí theo sự đồng thuận trước.

Phí-tổn xây xa-lộ này quá cao, có lẽ tự hậu sẽ không có thành-phố nào dám bắt chước Los Angeles mà xây xa-lộ ở trong thành-phố hay chạy ngang qua thành-phố nữa.

Phí tổn của Century Freeway là trung-bình 127 triệu Đô-la cho mỗi dặm đường, được coi là xa-lộ đắt tiền nhất trong lịch-sử xưa nay và có thể cả trong tương-lai. Thí-dụ như nếu so với xa-lộ Pasedena xây vào năm 1940, chỉ tốn có 1 triệu Đô-la cho mỗi dặm đường, chi phí của I-105 cao gấp nhiều lần cho dù tính theo thời giá. Vào những năm 1960, phí-tổn cho mỗi dặm trung-bình là 40 triệu Đô-la mà thôi.

Tuy nhiên, tiểu-bang California nổi tiếng là tiểu-bang luôn dẫn đầu Hoa-kỳ về khoa-học kỹ-thuật, biết đâu trong tương-lai lại sẽ có những xa-lộ đắt tiền, tối-tân hơn xa-lộ Century Freeway ra đời để phục-vụ cho dân chúng California.

Dù phải đi... cày nhiều hơn để đóng thuế cho chính-phủ, có tiền chi phí cho các công cuộc xây cất như vậy, được xử dụng các tiện-nghi, các phúc-lợi tân tiến, hiện đại của xã-hội vẫn sướng hơn. Và còn gì đau khổ cho bằng sau 8 giờ làm việc mệt-mỏi, tan sở ra về lại "gặp nạn" trên xa-lộ khi con ngựa sắt "bò" như rùa, phải không quý vị?

Lê Chánh Thiêm
San Jose, 1996