Nhiều năm cho tới bây giờ Hàn San Tự [Chùa Hàn San] và Hàn San Tử [cao tăng thi nhân Hàn San] vẫn còn có nhiều người lẫn lộn, ngay Lê Nguyên Lưu người soạn ra cuốn Đường Thi dầy trên 2000 trang cũng vẫn lẫn lộn và nhiều người dịch thơ Đường vô ý một chút là lẫn lộn ngay. Ngay chữ hàn san tự thường được dịch là [chùa trên núi lạnh] bởi từ khi có cao tăng thinhân Hàn San và dân chúng vì ngưỡng mộ tài đức của ngài, nên khi ngài viên tịch thì mang tên ngài đăt cho tên một ngôi chùa nhỏ ở ngoại ô Tô Châu [là Cô Tô] là Hàn San Tự.

Sau đây chúng tôi trích dẫn một ít tài liệu trong các sách có liên quan đến Hàn San.

1/ Hàn San Tử là thi nhân thời danh thời Trung Đường và cũng là vị tăng lữ, sống vào thời Trinh Quan thường được gọi là [Quốc Thanh tam ẩn] ông cư trú ở núi Hàn Nhai, huyện Đường Hưng, Thiên Thai [nay là Thiên Thai Chiết Giang] thường đến chùa Quốc Thanh thăm bạn là thi tăng Thập Đắc. [trích Từ Điển văn học Trung Quốc của Nguyễn Tôn Nhan trang 135]

2/ Hàn San tên một ngôi chùa danh tiếng ở ngoại thành Cô Tô do câu [Cô Tô thành ngoại Hàn San Tự].

3/ Hàn San hiệu của vị cao tăng đời nhà Đường ẩn tu trong một hang núi có tuyết lạnh [tức là văn thù bồ tát] [trích Thành Ngữ điển tích Danh Nhân từ điển trang 402 của Trịnh Văn Thanh cuốn 1.

4/ Hàn Sơn hay Hàn San tên ngôi chùa ở Cô Tô phía Tây Phong Kiều huyện Ngô, chùa có tên ấy vì đời Đường là nơi cư trú của hai nhà sư Hàn San và Thập Đắc, nay vẫn còn, chùa thấp nhỏ bình thường. Sau vườn có gác chuông gần đây trong chùa dựng tấm bia khắc bài thơ [Phong Kiều Dạ Bạc] của thi nhân Trương Kế do Khang Hữu Vi đời Thanh viết, chữ to ba bốn tấc. [trích Đường Thi tuyển dịch của Lê Nguyên Lưu trang 1679]

5/ Hàn San Tự, theo tương truyền khi chùa mới lập có hai vị cao tăng mồ côi tu tại chùa tên là Hàn San và Thập Đắc, hai người rất thương yêu nhau như anh em ruột và dân chúng lấy tên một trong hai vị sư này để đặt tên ngôi chùa có từ thời vua Đường Huyền Tôn trước năm 756 rất xa. [ký sự du lịch Trung Quốc trang 348 Trịnh Hảo Tâm]

Thực tế chùa Hàn San được xây từ năm 502 tên cũ là Diệu Lợi Phổ Minh Tháp Viện, sau đó đến nhà Đường được gọi là Hàn San Tự, đến thởi Bắc Tống Thái Bình Hưng Quốc [976-984] Tiết Độ sứ Trung Ngôn Tôn Thừa Hữu xây Phật Tháp bẩy Tầng, vua Tống nhân Tôn [1056-1063] chùa được trùng tu đẹp hơn. Đến triều nhà Thanh, đời vua Hàm Phong năm thứ 10 [1860] chùa bị binh lửa bỏ điêu tàn trong một khoảng thời gian khá dài mãi đến năm 1910 mới được tu sửa lại hơn xưa , và có tên Hàn San Tự trở lại.

Hàn San Tự [chùa] cách trung tâm Tô Châu chừng 5 cây số [ở ngay Cô Tô] kinh đô cũ của nước Ngô [Phù Sai] tọa lạc bên con kinh đào hẹp và có một cây cầu đá dốc cao bắc ngang trước chùa cây cầu này qua xóm nhà bên kia kinh đào có tên là Giang Thôn nên gọi là Giang Thôn Kiều. Không phải là Phong Kiều trong bài thơ đã nói đến. [ký sự du lịch Trung Quốc trang 348 Trịnh Hảo Tâm]

Về cách đọc bài thơ Phong Kiều Dạ Bạc

Thơ thì có nhiều cách đọc và nhiều cách dịch, tuy nhiên trước khi đi vào nội dung bài thơ nổi danh của thi hào Trương Kế chúng tôi xin đi ra ngoài lề một chút, về chữ Hán [chữ Tàu] thường không phân biệt danh từ chung và danh từ riêng và cũng không viết Hoa, Hàn San được hiểu là sư Hàn San cũng được mà chùa trên núi lạnh cũng được, ngoài ra tiếng toàn quốc [và tiếng địa phương] âm đọc đôi khi giống nhau [nhưng nghĩa lại có khi khác nhau],

Ví du:

Khi Vương An Thạch [lúc chưa làm Tể tướng] khi ông đi chấm thi ở Hàng Châu [thi Hương] ông gặp một bài Phú rất hay, tuy nhiên trong bài Phú này có hai câu làm ông không hiểu [khó nghĩ] là

minh nguyệt sơn đầu khiếu
hoàng khuyển ngọa hoa tâm.

dịch nghĩa :

trăng sáng gáy đầu núi
chó vàng nằm trong lòng hoa

ông lấy bút ghi lại hai câu thơ này và sửa lại ra ngoài tờ giấy của ông như sau:

minh nguyệt sơn đầu chiếu
hoàng khuyển ngọa hoa âm.

dịch nghĩa

trăng sáng chiếu đầu núi
cho vàng nằm dưới bóng hoa

Sửa xong thi Vương An Thạch thấy câu thờ tầm thường, cuối cùng thì Vương An Thạch cũng đánh rớt người khóa sinh đó sau vài năm thì ông mới hiểu ra rằng minh nguyệt và hoàng khuyển người Hàng Châu cho đó là một loài chim Minh Nguyệt [hót ở đầu núi đêm trăng sáng] và Hoàng Khuyển là một loại sâu nhỏ nằm cuộn tròn trong lòng bông hoa mai hay hoa đào vào mùa xuân.

Bây giờ trở lại bài thơ "Phong Kiều Dạ Bạc" của Trương Kế. Chúng tôi không bàn chi cho dài dòng và chỉ tóm tắt lại một bài kiên khảo đăng trong tờ Kiến Thức Ngày Nay [ở Việt nam] hình như ấn hành vào thập niên 90, bài viết này tường thuật một giáo sư học giả người Nhật sang tận nơi [Chùa Hàn San ở tận Tô Châu để tìm hiểu bài thơ. Và hỏi rất kỹ về cách Đọc làm sao cho đúng thì được nhà sư trụ trì giải thích như sau:

Nguyên tác bài thơ [Phong Kiều Dạ bạc] của Trương Kế.

Nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên
Giang phong ngư hỏa đối sầu miên
Cô Tô thành ngoại Hàn San tự
Dạ bán chung thanh đáo khách thuyền

Bài thơ này đọc theo âm Quan Thoại

yùe lóa ù thỉ xuân mãn thện
chiên phong ýu fò túi sầu mển
củ tô sấn oải Hàn San xứ
dé bán chung sâng táo khớ soàn.

giải thích:

Câu 1: nguyệt lạc ô đề sương mãn thiên
ngắt câu như sau: nguyệt, lạc ô đề, sương mãn thiên

giải nghĩa câu 1:

trăng, lặn về thôn ô đề, sương đầy trời

Câu 2: giang phong ngư hỏa đối sầu miên

giai nghĩa câu 2:
cây cầu, lửa chài đối diện với ngọn núi Sầu Miên [Sậu Miên Sơn]

Câu thứ 3 và câu thứ tư: hiểu theo như cũ.

Và theo ý của sư trụ trì thì bài thơ bất hủ của thi hào Trương Kế chỉ là bài thơ Tả cảnh sông nước. Trước mặt chùa Hàn San là núi Sầu Miên và bên cạnh chùa là cây cầu Phong Kiều bên kia con lạch là thôn Ô Đề [chỉ có vậy]. [tài liệu tham khảo thêm Trung Quốc ký sự tập 4 [trong cuốn 1, bộ 3 cuốn]

Phụ lục
[Hàn San thi uyển]

Những bài thơ này được trích từ web [Chim Việt Cành Nam] do nữ si Quỳnh Chi phỏng dịch một số bài thơ của cao tăng Hàn San. Theo sách Nhật thi như sau:

Cao tăng Hàn San tu ở núi Thiên Đài những bài thơ này trích trong Hàn San Thập Đắc của soạn giả Kusomoto Bunyu [nguuời Nhật] của nhà xuất bản Kodunsha xuất bản năm 1995 [Hàn San thi uyển]


nhân vấn hàn san đạo

nhân vấn hàn san đạo
hàn san lộ bất thông
hạ thiên băng vị thích
nhất xuất vụ mông mông
tự ngã hà đo giới
dữ ngã tâm bất đồng
quân tâm nhược tự ngã
hoàn đắc đáo kỳ trung.

người hỏi đường tới hàn san

hỏi thăm đường đến hàn san
làm chi có lối mà mong hỏi tìm
giữa hè băng tuyết chẳng tan
mặt trời lên vẫn tỏa sương mịt mù
đừng toan theo gót chân ta
lòng người khác với lòng ta chẳng cùng
ngày nao đến được hàn san
là khi người đã một lòng cùng ta

Quỳnh Chi phỏng dịch
[Chim Việt số 28 ra ngày 1/9/007]

kỳ tam thập nhị

đăng trắc hàn san đạo
hàn san đạo bất cùng
khê trường thạch lỗi lỗi
giản khoát thảo mông mông
đài hoạt phi quan vũ
tùng minh bất giả phong
thủy năng diêu thế lụy
cộng tỏa bạch vân trung.

bài thứ ba mươi hai

trèo lên đường núi lạnh căm
đèo cao đường núi cây quanh chẳng cùng
đá chừng róc rch suối tuôn
cỏ lan dưới lũng sương lam mịt mờ
rêu trơn chẳng phải vì mưa
dù cho gió lặng thông già vẫn reo
lụy trần ai chẳng mang theo
trong mây tìm đến vui vầy cùng ta

Quỳnh Chi phỏng dịch
2/12/007 [Chim Việt số 29 ra ngày 2/12/007]

kỳ tam thập ngũ

yểu yểu hàn san đạo
lạc lạc lãnh giải tân
thu thu thường hữu điểu
tịch tịch canh vô nhân
tích tích phong xuy điện
phân phân tuyết tích thân
triều triều bất kiến nhật
tuế tuế bất tri xuân.

bài thứ ba mươi lăm

đường lên núi lạnh mịt mờ
cheo leo ghềnh đá bên bờ suối tuôn
tiếng chim rừng bvẳng xa xăm
tịch liêu cảnh vắng đường không bóng người
gió lùa rát mặt khô môi
tuyết rơi la tả trên vai đong đầy
sáng ra chẳng thấy mặt trời
xuân về đâu để tháng ngày dần qua

Quỳnh Chi phỏng dịch
4/12/007 [Chim Việt số 29 ra ngày 2/12/007

Sau khi rời khỏi Tô Châu [Cô Tô] thì cao tăng Hàn San về tu ở núi Thiên Thai [Đài] thuộc tỉnh Chiết Giang thiền sư có làm nhiều thơ trong Hàn San Thập Đắc thi uyển và nơi đây là mấu chốt dễ dẫn đến người đọc thơ Đường và người dịch thơ Đường đến chỗ lầm lẫn.

Ngôi chùa được mang tên Hàn San [tự] tọa lạc tại thành Cô Tô cũ [thuộc thành phố Tô Châu] là một mặt đất bằng phẳng, só sông lạch, có cầu và có núi [Sầu Miên] có thôn Ô Đề nhưng những bài thơ trong Hàn San thi uyển thì thiền sư Hàn San hay nhắc tới [nhân vấn Hàn San đạo] hoặc đắng trắc Hàn San đạo, hoặc yểu yểu Hàn San Đạo, có nghĩa là nơi này toàn là đường núi tuyết lạnh căm không có dấu chân người, mặt trời lên mà sương núi vẫn mờ mịt.

Đọc thoáng qua, hoặc chỉ căn cứ vào một vài bài thơ lẻ của thiền sư Hàn San đẻ chuyển dịch ra tiếng Việt thì thường hay bi lẫn lộn giữa chùa Hàn San [ở Cô Tô] và thiền sư Hàn San ở núi Thiên Thai [đài] nên nhân vần hàn san đạo chúng tôi chuyển dịch thành hỏi thăm đường tới nơi cư ngụ của thiền sư Hàn San.

chuvươngmiện