Dẫn nhập

Nếu ai đó đến các trung tâm thận nhân tạo như Bệnh viện Chợ Rẫy, Bệnh viện Bạch Mai sẽ thấy la liệt người suy thận cố xoay xở chạy thận hàng tuần. Không rõ họ có biết mình bị suy thận trước đó để mà ngăn chặn căn bệnh nặng nề này không? Những dòng này khởi viết nhân Ngày Thận Thế giới 2012 và sẽ cập nhật hàng năm ngỏ hầu giúp cộng đồng biết để phòng và ngăn căn bệnh cuối cùng phải thay thận này trong bối cảnh nước Việt không mấy ai sẵn sàng hiến thận dù đang khỏe hay sau khi lìa đời.

* Bệnh thận mạn là gì?

Bệnh thận mạn là bệnh do hư hại cấu trúc thận hoặc chức năng thận (Hình 1) từ ba tháng trở lên dẫn đến thận giảm dần khả năng thải chất độc và nước thừa ra ngoài.

Việt Nam có khoảng 1% người trưởng thành mắc, riêng độ tuổi trên 40 chiếm 3,1%, tính ra năm 2012 có một triệu người bị bệnh thận mạn và mười ngàn người cần chạy thận và thay thận.

Vị trí thận và các bộ phận liên quan

* Mức nguy hiểm?

- Người bị bệnh thận mạn dần dà phải chạy thận hoặc thay thận.

- Người bị bệnh thận mạn dễ chết vì bệnh tim gấp 2-3 lần người bình thường.

* Bệnh biểu hiện ra sao?

Lúc đầu, bệnh thận không có biểu hiện gì, có khi đến 30 năm sau mới lộ rõ các biểu hiện như:

- Tiểu ít dần.
- Sưng chân.
- Mệt mỏi, buồn ngủ, buồn nôn, nôn, khó ngủ…

* Làm sao khẳng định đó là bệnh thận mạn?

Giai đoạn đầu bệnh thận mạn không có triệu chứng; vì vậy, chỉ có xét nghiệm máu và nước tiểu mới biết có bệnh thận mạn hay không và đây chính là cách khẳng định bệnh thận mạn.

- Thử máu để đo độ lọc cầu thận, cho biết khả năng lọc máu của thận mỗi phút.

- Thử nước tiểu để tìm protein (đạm) hoặc albumin (một loại protein). Bình thường, albumin quá to không qua được thận nhưng khi thận bị hư hại thì có thể có albumin trong nước tiểu.

* Khi nào xét nghiệm?

Phát hiện bệnh thận mạn càng sớm để chữa sớm, giữ thậm chậm suy.

* Ai dễ bị bệnh thận mạn?

- Tuổi: càng cao tuổi thì chức năng thận và khối lượng thận càng giảm.
- Giới: nam.
- Tăng huyết áp.
- Đái tháo đường.
- Béo phì.
- Loạn mỡ máu.
- Nhiễm trùng đường tiểu tái phát.
- Cá nhân thường xuyên dùng thuốc kháng viêm-giảm đau.
- Tiền sử gia đình: có cha, mẹ, anh, chị, em ruột bị tăng huyết áp, đái tháo đường, bệnh thận mạn, thận đa nang.

* Nguyên nhân bệnh thận mạn?

- Thường gặp: (1) đái tháo đường: chiếm 35% và (2) tăng huyết áp: chiếm 30%.

- Nguyên nhân khác: viêm cầu thận (8%), viêm đài-bể thận, thận đa nang, bệnh mạch máu thận, dùng dài ngày thuốc hại thận như thuốc kháng sinh, kháng viêm-giảm đau.

* Cách thức chữa trị?

Mục tiêu chữa bệnh thận mạn là ngăn cản hoặc làm chậm lại quá trình thận suy.

Bệnh thận mạn thường do bệnh khác gây ra; vì vậy, chữa trị bệnh thận mạn chính là chữa bệnh gốc và các rối loạn do suy thận mạn gây ra.

* Khi nào thì đi khám?

Gọi cấp cứu ngay khi:

- Mạch bất thường: nhỏ hơn 50 hoặc lớn hơn 120 nhịp/phút.
- Khó thở; đau ngực trái.
- Yếu cơ đột ngột.

Đến bác sỹ khám khi:

- Mệt mỏi.
- Chán ăn.
- Khó ngủ.
- Sưng chân.
- Đau bụng hoặc có nhiễm trùng khi phải chạy thận.

Cấu trúc nephron - bộ phận tạo nước tiểu siêu nhỏ

* Ngừa bệnh thận mạn như thế nào?

- Lối sống lành mạnh

- Bỏ hoặc không hút thuốc lá.
- Ăn thanh tịnh: ăn lạt (tổng lượng muối ăn vào mỗi ngày ít hơn 6 g), ăn nhiều rau, trái cây, ăn nhiều cá, ăn ít mỡ động vật.
- Uống cà phê vừa phải: dưới 5 tách mỗi ngày.
- Uống rượu bia ít và điều độ đối với người có uống rượu (nam uống từ 14 cữ trở xuống mỗi tuần; nữ uống từ 9 cữ trở xuống mỗi tuần; một cữ tương đương 1 lon bia 333 hoặc 1/4 xị rượu gạo).
- Giữ cân nặng chuẩn (chỉ số khối cơ thể nằm trong khoảng 18,5 đến 24,9, tính bằng cách lấy cân nặng tính bằng kilogam chia cho bình phương chiều cao tính bằng mét).
- Rèn luyện thể lực mức độ trung bình: mỗi ngày 30-45 phút với các hình thức như đi bộ nhanh (7 km/giờ), đi xe đạp nhanh, chạy chậm, chơi bóng bàn, bơi.

Phát hiện sớm bệnh thận mạn và chữa tối ưu các bệnh vốn gây ra bệnh thận mạn cũng như biến chứng bệnh thận mạn.

- Tăng huyết áp: giữ huyết áp dưới 130/80 mm Hg.
- Đái tháo đường: giữ đường máu lúc đói (sau ăn 8 giờ) từ 90-130 mg/dL và đường máu sau ăn 2 giờ dưới 180 mg/dL.
- Loạn mỡ máu: giữ các chỉ số mỡ máu mức tối ưu.
- Đi khám ngay khi bị bệnh thận mạn mà có các bất thường như nhiễm trùng, tiểu đục, tiểu máu, tiểu khó.

Tuân thủ y lệnh, hợp tác thật tốt với bác sỹ để kiểm soát tốt bệnh thận mạn và các bệnh vốn có vì quá trình chữa trị là liên tục, lâu dài và chi tiết tùy mức độ bệnh trạng.

* Lời bạt

Hiện nay chi phí chạy thận mỗi tuần ước tính hết 1.500.000 đồng/người. Cả nước hiện nay chỉ có 9 bệnh viện có thể thay thận được như Chợ Rẫy, Nhân dân Gia Định, Trung ương Huế, Nhi Trung ương, Học viện Quân y 103, Việt-Đức và Bạch Mai nhưng chi phí thay thận là 500 triệu đồng và khó tìm thận phù hợp để ghép và sau ghép phải dùng thuốc phức tạp.

Tại đất nước bốn mùa hoa trái, thu nhập đầu người vài triệu đồng mỗi tháng thì đối với người Việt Nam biện pháp bảo vệ và phòng suy thận, chữa trị chuẩn mực ngay từ đầu nhằm tránh lâm cảnh thay thận vẫn là thượng sách.

* Thắc mắc khả dĩ

- Tên gọi:

* Nephron là gì?

Nephron là từ nguyên tiếng Anh, dịch sang tiếng Việt là đơn vị cấu trúc-chức năng của thận, là nhà máy siêu lọc, là nơi tạo nước tiểu. Mỗi nephron gồm cuộn tiểu mạch, ống lượn gần, quai Henle, ống lượn xa và ống góp. Mỗi thận có 1.250.000 nephron; cơ thể có hai thận; vậy tổng cộng có 2.500.000 nephron. Chức năng nephron là lọc từ máu ra những sản phẩm chuyển hóa cuối cùng như urea, acid uric và creatinine đồng thời điều chỉnh thải natri, clo, kali và các chất điện giải khác. Thông qua hấp thụ lại nước và vài chất điện giải vào máu, nephron cũng đóng vai trò chủ chốt trong duy trì lượng dịch cơ thể bình thường. Mỗi ngày có khoảng 200 L máu qua thận để cuối cùng tạo ra 2 L nước tiểu (Hình 2).

* Tại sao độ lọc cầu thận của tôi bình thường mà bác sỹ vẫn bảo là bị bệnh thận mạn?

Căn cứ tiêu chuấn bệnh thận mạn:
 

1. Hư hại thận từ 3 tháng trở lên, xác định qua bất thường cấu trúc có hoặc không có giảm độ lọc cầu thận mà cụ thể:

1.1 Có albumin vi lượng trong nước tiểu.
1.2 Có protein trong nước tiểu.
1.3 Có tiểu máu tại cầu thận.
1.4 Bất thường về giải phẫu (sẹo thận qua hình ảnh hoặc thận đa nang) hoặc
1.5 Bất thường về bệnh học (qua sinh thiết, tức là lấy mẫu thận soi dưới kính hiển vi) hoặc

2. Độ lọc cầu thận giảm từ 60 mL/phút/1,73 m2 từ 3 tháng trở lên có hoặc không có hư hại thận.
Vậy, bác sỹ chẩn đoán bệnh thận mạn là căn cứ tiêu chuẩn thứ nhất.

* Diễn tiến bệnh thận mạn

Thận suy thì có hồi phục không?

- Bất luận nguyên nhân gì, tổn thương trong suy thận mạn bắt đầu tại bó mạch tiểu cầu thận, đó là xơ cứng, làm suy giảm chức năng lọc và suy thận là “một đi không trở lại”, suy vĩnh viễn.

Bệnh thận mạn có mấy giai đoạn? Bác sỹ sẽ làm gì vào từng giai đoạn?

Giai đoạn 1

- Mô tả: Thận hư hại nhưng độ lọc cầu thận bình thường hoặc cao
- Độ lọc cầu thận: Từ 90 trở lên
- Bác sỹ sẽ làm gì?
> Tìm nguyên nhân bệnh thận để chữa.
> Giữ huyết áp dưới 130/80 mm Hg.
> Nếu bị đái tháo đường thì giữ đường máu ổn định.
Khám định kỳ theo hẹn.

Giai đoạn 2

- Mô tả: Thận hư hại, độ lọc cầu thận giảm nhẹ
- Độ lọc cầu thận: 60-89
- Bác sỹ sẽ làm gì?
> Giữ huyết áp dưới 130/80 mm Hg và đường máu ổn định.
> Theo dõi, xét nghiệm định kỳ.

Giai đoạn 3

- Mô tả: Thận hư hại, độ lọc cầu thận giảm vừa
- Độ lọc cầu thận: 30-59
- Bác sỹ sẽ làm gì?
> Tìm biến chứng suy thận để chữa.
> Theo dõi, xét nghiệm định kỳ.

Giai đoạn 4

- Mô tả: Thận hư hại, độ lọc cầu thận giảm nặng
- Độ lọc cầu thận: 15-29
- Bác sỹ sẽ làm gì?
> Chọn cách chữa phù hợp nếu có biến chứng.
> Chữa, theo dõi và xét nghiệm định kỳ.

Giai đoạn 5

- Mô tả: Suy thận (bệnh thận giai đoạn cuối)
- Độ lọc cầu thận: Nhỏ hơn 15
- Bác sỹ sẽ làm gì?
> Chạy thận hoặc thay thận.
> Chữa, theo dõi và xét nghiệm định kỳ.

* Khi bị suy thận mạn, cơ thể trục trặc gì?

Lúc đầu, chưa có biểu hiện gì; vì vây, gọi là “bệnh thầm lặng”. Về sau khi giảm 90% chức năng thận tức thận hư hại nhiều và độ lọc giảm thì lúc đó có:

> Thiếu máu mạn.
> Rối loạn điện giải.
> Hội chứng ure máu cao: do ứ chất độc lại trong máu gây mệt mỏi, tổn hại thần kinh, cơ, tim, ruột…
> Bệnh tim: đau thắt ngực,suy tim, nhồi máu cơ tim, đột quỵ.
> Bệnh xương.
> Phù.

* Chữa trị bệnh thận mạn

- Phát hiện và chữa sớm bệnh thận mạn thì được gì?

Giảm tiến triển bệnh thận mạn và nguy cơ bệnh tim mạch 50% đồng thời cải thiện chất lượng sống.

- Ăn uống trong bệnh thận mạn thế nào?

Mục tiêu điều chỉnh ăn uống là giữ dinh dưỡng tốt, giảm suy thận và chữa biến chứng. Khi đã suy thận mạn thì giảm uống nước, giảm ăn đồ có nhiều kali và phốt phát và giảm ăn đạm.

- Chạy thận là gì?

Khi thận suy, không thải chất độc và nước thừa ra cơ thể được thì dùng máy để đảm trách nhiệm vụ này mà dân chúng gọi là “chạy thận”. Chạy thận có thể lâu dài hoặc tạm thời để chờ thay thận. Tuy nhiên, sau chạy thận 5 năm thì chỉ 34,5% người bệnh còn sống.

- Người chạy thận có sống lâu được không?

Khi đã chạy thận thì tuổi thọ giảm rõ rệt. Người 60 tuổi mà khỏe mạnh thì hy vọng sống thêm 20 năm nữa còn người cũng tuổi này mà chạy thận thì chỉ sống thêm 4 năm nữa. Người từ 65 tuổi trở lên mà bị bệnh thận giai đoạn cuối thì sẽ dễ chết gấp 6 lần so với người khỏe mạnh cùng tuổi. Người chạy thận chết do bệnh tim mạch cao gấp 10-20 lần người bình thường.

- Thay thận là gì?

“Thay thận”, y học gọi là ghép thận, là thay thận suy bằng thận lành nhằm bảo đảm chức năng thải chất độc và nước thừa ra cơ thể. Ưu điểm là người được thay thận sống lâu hơn chạy thận, 81% còn sống sau 5 năm nhưng nhược điểm là hiếm có thận thay, tốn kém và thuốc dùng sau thay thận phức tạp cũng như đắt đỏ.

* Nơi chữa

- Tôi đến đâu để khám mới biết mình có bị bệnh thận mạn hay không?

Chỉ cần đến bác sỹ đa khoa ở bất cứ cơ sở khám bệnh nào là đủ để biết tình trạng thận của mình. Khi ấy, ngoài khám bệnh và hỏi tiền sử cá nhân và gia đình, bác sỹ sẽ cho thử máu và nước tiểu nhằm tìm bằng chứng bệnh thận mạn đồng thời bác sỹ sẽ tư vấn lối sống và cách chữa, theo dõi phù hợp.

- Khi bị bệnh thận mạn thì chữa ở đâu?

Tùy mức độ bệnh mà nơi chữa tương ứng.

> Đối với bệnh thận mạn giai đoạn 3-4 thì bác sỹ nội khoa gần nhà chữa là được.

> Đối với suy thận (bệnh thận mạn giai đoạn 5, giai đoạn cuối) cần chạy thận, thay thận thì chữa tại các bệnh viện có chuyên khoa lọc thận và thay thận. Tuy nhiên, ngoài đi khám định kỳ theo hẹn thì khi có trục trặc sức khỏe thì đến bác sỹ nội khoa gần nhà là được.

Thạc Sĩ ĐÀO DUY AN

Trưởng Phòng khám Sông Trà,
Trưởng Dịch vụ Bác sỹ & Chăm sóc Sức khỏe tại nhà 24/24 (Inn Care),
Công ty Núi Ấn Sông Trà (Inn Co., Ltd), Tp HCM.

* * *

Xem các bài khác cùng tác giả tại đây
Xem các bài khác cùng chủ đề tại đây
Trở về homepage www.nuiansongtra.net