Lý Sơn – hòn đảo nhỏ (nay là huyện đảo của tỉnh Quảng Ngãi) đã từng hằn dấu chân của nhiều học giả, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, như GS Trần Quốc Vượng, GS Phan Huy Lê, GS Ngô Đức Thịnh, GS Diệp Đình Hoa, Nhà dân tộc học nổi tiếng thế giới G. Condominas, Nhà nghiên cứu Hoàng Sa – Trường Sa TS Nguyễn Nhã… Ở đây, hiển hiện trên mặt đất đầy nắng và gió, âm thầm dưới lòng đất sâu, lãng đãng trên đầu ngọn sóng phía khơi xa, cũng như trong sâu thẳm lòng người, còn gìn giữ khá nhiều di sản văn hoá hữu thể và vô thể mà đến nay, vì nhiều nguyên do, chưa được tìm hiểu, nghiên cứu cho tường thấu ngọn nguồn, trong đó có Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa.

Mộ gió, hình nhân và những hiểm nguy của người đi biển

Sử cũ chép rằng, dưới thời các chúa Nguyễn và tiếp sau đó là các vua nhà Nguyễn, nhà nước phong kiến Việt Nam đã cho thành lập các hải đội Hoàng Sa, Bắc Hải làm nhiệm vụ tuần phòng trên biển, giong thuyền đến các quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa để thu lượm hải vật, sản vật, đo đạt hải trình, trồng cây, cắm mốc và dựng bia minh định chủ quyền của đất nước ta đối với các quần đảo nầy. Tài liệu, bản đồ, ghi chép của các nhà truyền giáo, nhà buôn, đô đốc hải quân và các nhà thám hiểm phương Tây cũng góp phần chứng minh sự hiện diện khá thường xuyên của các lực lượng dân sự và quân sự người Việt tuần phòng trên biển hoặc cập thuyền đồn trú nhiều ngày trên quần đảo Paracels (Hoàng Sa).

Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa. (Ảnh Lê Hồng Khánh)

Việc hình thành các hải đội Hoàng Sa, Bắc Hải là một nỗ lực lớn của nhà nước phong kiến Việt Nam trong công cuộc chinh phục biển Đông, có sự đóng góp tích cực, lâu dài về sức người, sức của của cư dân vùng ven biển phủ Bình Sơn (nay là 2 huyện Bình Sơn, Sơn Tịnh) và tổng Lý Sơn (nay là huyện đảo Lý Sơn), tỉnh Quảng Ngãi. Trải qua nhiều thế kỷ, đã có hàng ngàn võ quan, binh lính, binh phu cùng nhiều quan lại dân sự, quân sự của triều đình hy sinh trên biển trong khi thi hành nhiệm vụ. Sự tồn tại của một nghĩa địa quân binh Hoàng Sa trên đảo Lý Sơn với tên gọi thông tục là “khu mộ gió” mà hàng năm các dòng tộc và gia đình ở đây vẫn long trọng tổ chức tảo mộ và cúng giỗ là minh chứng sống động cho sự thật lịch sử nầy.

Sở dĩ gọi là “mộ gió” hay “mộ chiêu hồn” vì đây là những ngôi mộ nhưng dưới lòng huyệt lại không chôn cất thi thể người quá cố như những ngôi mộ bình thường. Nói chính xác thì “mộ gió” là những nấm đất mà người thân trong gia đình, có sự giúp sức bằng hình thức phù phép của các pháp sư, đắp lên để tưởng niệm người đã khuất nhưng không tìm được thi hài để an táng. Mộ gió có thể là của người bỏ thân trên biển, kẻ mất xác giữa rừng sâu, hoặc người lính chết giữa trận tiền mà đồng đội không tìm ra thi thể,… Riêng với Lý Sơn, mộ gió cũng đồng nghĩa với mộ của những người đi biển xấu số, mà trong quá khứ, rất nhiều trong số đó là quan quân, phu dịch các đội Hoàng Sa, Bắc Hải.

Thầy phù thuỷ trong lễ khao lề thế lính Hoàng Sa.
(Ảnh Lê Hồng Khánh)

Trong quan niệm truyền thống của người Việt, nếu người sống cần có ngôi nhà để sum họp, che nắng che mưa, thì người chết cũng phải có một nấm mồ để giữ ấm hình hài, làm nơi cho người thân đến thắp nén hương tưởng nhớ vào dịp có ngày kỵ, ngày lễ. Bởi thế, nếu trong gia đình có người qua đời, vì những lý do nào đó mà không tìm thấy di hài để an táng (như trường hợp quân binh các đội Hoàng Sa, Trường Sa hy sinh trong khi làm nhiệm vụ trên biển), thì người thân của họ sẽ mời thầy phù thuỷ (pháp sư) làm lễ cúng gọi hồn và làm phép nhập hồn vào một hình nhân thế mạng. Hình nhân thế mạng là những hình nộm có dáng người do thầy phù thuỷ nặn ra bằng đất sét hoặc bột gạo, có chiều cao chừng vài mươi phân, sau đó được làm phép “thổi hồn” với niềm tin rằng những hình nộm nầy sẽ trở thành nơi nương tựa cho linh hồn người chết. Những chiếc quan tài bên trong có hình nhân thế mạng sẽ được người thân và xóm làng đưa đi chôn cất trong khu mộ gió với đầy đủ các nghi thức về tang chế theo phong tục.

Ở đây cũng cần nhắc lại rằng, tục làm hình nhân để gọi hồn người chết cũng như tục đắp mộ gió, mộ chiêu hồn, không phải là “một tập tục rất độc đáo của người dân huyện đảo Lý Sơn”, như không ít người viết trên báo mạng, báo in thời gian gần đây. Kỳ thực, tục đốt hình nhân thế mạng hoặc táng hình nhân thế mạng phổ biến ở rất nhiều vùng trên đất nước ta. Mà không phải chỉ ở nước ta, những ai đã đọc truyện “Phong Thần”, kể về thời huyền sử bên Tàu, đều biết rằng cậu con trai của Lý Thiên vương là Na Tra cũng được tái sinh bằng phù phép (trong sâu thẳm là tình yêu vô bờ bến của người mẹ) từ một hình nhân thế mạng. Câu chuyện danh thủ túc cầu quốc tịch Bồ Đào Nha C. Ronaldo bị người tình thuê pháp sư “yểm bùa” cho bị thương tật (bằng cách niệm chú rồi châm kim vào “hình nhân thế mạng”) râm ran trên internet và trong giới mộ điệu túc cầu giáo cuối năm 2009 vừa qua, còn cho thấy, tục nầy cũng phổ biến cả ở phương Tây đương đại nữa là!

Để vua chúa (sau đó là những người có thế lực, người giàu) xuống dưới âm cung có người hầu hạ, táng tục Việt Nam không chôn người sống (tuẫn táng) như từng xảy ra khốc liệt và tàn bạo dưới nhiều triều đại phong kiến Trung Hoa, mà dùng hình nộm làm bằng tre nứa, quấn bằng rơm rạ hoặc nhào nặn bằng đất sét, ngoài dán giấy làm quần áo rồi vẽ mặt mũi, sau đó khi tế lễ xong thì đốt hình nhân đó cùng với vàng mã. Nếu lễ Thuỷ thần, Long vương, Hà bá thì làm thuyền bằng giấy kết trên thân cây chuối rồi đặt hình nhân vào thuyền và thả trôi sông. Có người nghe theo lời bói toán, gặp kỳ vận hạn bị hung thần quỷ dữ bắt tội, phải nhờ thầy cúng làm lễ, đốt hình nhân thế mạng. Nguồn gốc sâu xa của tục “tuẫn táng”, hoặc dùng “hình nhân thế mạng” chính là tục “bồi táng”, xuất hiện từ thời nguyên thuỷ, mà các nhà khảo cổ học đã cho chúng ta biết từ rất lâu khi khai quật, phát hiện những đồ tuỳ táng chôn theo hài cốt hoặc than tro di thân người chết.

Đảo Lý Sơn (Ảnh Lê Hồng Khánh)

Với những người lính làm nhiệm vụ tuần phòng trên đảo Hoàng Sa, ròng rã 6 tháng lênh đênh sóng nước cùng những chiếc thuyền câu , thường xuyên đối mặt với sóng cả, gió to, thì cái chết, dù bất cứ nguyên nhân nào, cũng đồng nghĩa với việc lấy lòng biển bao la làm nơi mai táng hình hài. Trong hành trang chuẩn bị cho chuyến hải trình dài ngày đến Hoàng Sa, Trường Sa, ngoài những vật dụng thiết yếu dùng cho người đi biển, mỗi thuỷ thủ can trường của các đội Hoàng Sa, Bắc Hải còn tự mình chuẩn bị 1đôi chiếu, 7 nẹp tre, 7 sợi dây mây, 1 thẻ bài khắc tên họ, quê quán, phiên hiệu. Nếu không may người thuỷ thủ qua đời thì những đồng đội còn lại trên thuyền sẽ bó thi hài người xấu số cùng với chiếc thẻ khắc tên vào trong manh chiếu, nẹp dọc 7 thanh tre rồi buộc chặt lại bằng 7 sợi dây mây. Sau một vài nghi thức đưa tiễn giản đơn, thi hài sẽ được đem thả xuống biển. Những người còn sống gởi lên cao xanh lời cầu nguyện mong manh rằng xác thân người bạn thuyền xấu số của họ sẽ trôi dạt vào bờ biển, và nếu may mắn có ai đó vớt được nắm xương tàn thì nhờ chiếc thẻ mà biết tên họ quê quán của con người đã vì nước vong thân. Nguyện cầu là vậy nhưng chẳng có mấy khi thân xác người xấu số trôi dạt được vào trong mé biển. Đó là chưa kể lắm khi cả thuyền hoặc cả hải đội bị bão tố đánh chìm…Trong số những tên tuổi khắc trên bia đá ở khu mộ gió Lý Sơn có những con người đã được chính sử triều Nguyễn trân trọng ghi danh với chức vụ là Cai đội, Chánh đội Hoàng Sa, như các ông Võ Văn Khiết, Phạm Hữu Nhật, Phạm Quang Ảnh… Tuy nhiên rất nhiều ngôi mộ ở đó lại không còn tên tuổi. Họ thực sự là những nghĩa liệt sỹ hy sinh vì nước mà không màng đến việc lưu danh trong sử sách. Ở Lý Sơn, bên cạnh việc phụng thờ tại gia đình, dòng tộc, những người lính Hoàng Sa, Trường Sa còn được phối thờ tại Âm linh tự, toạ lạc tại thôn Tây, xã Lý Hải. Cho đến nay, người dân Lý Sơn còn truyền tụng nhiều câu ca nói về những hiểm nguy, gian khổ mà người lính Hoàng Sa, Trường Sa phải chịu đựng trong khi thi hành nhiệm vụ:

- Trường Sa đi có về không
Lệnh vua sai phải quyết lòng ra đi

- Trường Sa lắm đảo, nhiều cồn
Chiếc chiếu bó tròn mấy sợi dây mây.

- Hoàng Sa trời bể mênh mông
Người đi thì có mà không thấy về
Hoàng Sa mây nước bốn bề
Tháng Hai khao lề thế lính Hoàng Sa.

Linh vị thờ binh phu Hoàng Sa. (Ảnh Lê Hồng Khánh)

Lễ khao lề - thế lính hay là lời tri ân người lính Hoàng Sa.

Những từ “khao lề thế lính” trong câu hát dân gian trên đây nhắc đến một ngày lễ truyền thống của cư dân trên đảo Lý Sơn: Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa. Đây là một tín tục mang đậm ý nghĩa tri ân đối với các bậc tiền nhân hy sinh vì Tổ quốc, diễn với nhiều lễ thức độc đáo mà trọng tâm là nghi thức thế lính Hoàng Sa, Trường Sa.

Thường niên định lệ, vào khoảng nửa cuối tháng 2 đến giữa tháng 3 âm lịch, các gia đình và dòng tộc sống trên đất đảo tổ chức nghi thức cầu cúng linh hồn những người lính Hoàng Sa, Trường Sa đã hy sinh trên biển trong khi theo “lệnh vua” làm nhiệm vụ giữ gìn biên cương Tổ quốc. Gọi là “thế lính Hoàng Sa”, nhưng thực tế đây là lễ cầu cúng thuỷ binh, dân binh, binh phu của cả đội Hoàng Sa lẫn đội Bắc Hải, vì đương thời, theo quy định của triều đình, đội Hoàng Sa (phiên chế khoảng 60 người) có nhiệm vụ kiêm quản cả đội Bắc Hải (Trường Sa). Quân binh đội Hoàng Sa và đội Bắc Hải, có nhiều người quê ở các phủ Cảnh Dương, Quy Nhơn, Bình Khang, Tư Chính (nay thuộc các tỉnh Quảng Bình, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hoà, Bình Thuận), nhưng nhiều nhất và chủ yếu là tráng đinh vùng bán đảo Ba Làng An (gồm 3 làng An Hải, An Vĩnh, An Kỳ thuộc phủ Bình Sơn, nay thuộc ven biển 2 huyện Bình Sơn, Sơn Tịnh) và sau đó là cư dân An Vĩnh Phường và An Hải Phường thuộc tổng Lý Sơn (nay là 2 xã An Vĩnh và An Hải của huyện đảo Lý Sơn).

Khao lề hay cúng lề là lễ cúng theo định kỳ hàng năm vào một ngày nhất định, tại nhiều gia đình, dòng tộc của một địa phương nào đó và đã trở thành lệ. Lề chính là biến âm của lệ. Thế lính Hoàng Sa là dùng những hình nhân đã được “thổi linh hồn” thế chỗ cho hồn ma những người lính còn bơ vơ trên biển. Trong nghi thức mang tính phù chú nầy, hình nhân thế mạng sẽ được đặt lên một chiếc thuyền làm bằng bẹ chuối, cùng với những lễ vật tượng trưng cho lương thực và vật dụng thiết thân của các thuỷ thủ, rồi đem thả xuống biển.

Tượng đài tưởng niệm đội Hoàng Sa (Lý Sơn, Quảng Ngãi).
(Ảnh Lê Hồng Khánh)

Khoảng trước năm 1954, có nhiều miếu thờ lính Hoàng Sa Trường Sa trong đất liền cũng như trên cù lao Ré (đảo Lý Sơn) và thường được gọi bằng một tên chung là “miếu Hoàng Sa”. Cùng với các tư liệu thành văn, các sử liệu chính thống, sự tồn tại của các “miếu Hoàng Sa”, “khu mộ gió Hoàng Sa” và đặt biệt là Lễ khao lề thế lính diễn ra hàng năm trên đảo Lý Sơn là những dữ kiện văn hoá vô thể góp phần minh chứng sống động, hùng hồn mối quan hệ máu thịt giữa Lý Sơn và Hoàng Sa, Trường Sa, đồng thời cũng là lời nguyền của các thế hệ người Việt kế tiếp nhau, quyết đem máu xương mình bảo vệ cơ đồ của Tổ Quốc.

Chúng tôi muốn dừng lại ở đây để nêu vài ý kiến về đề nghị gần đây của một số người, cho rằng nên gọi là “Lễ khao lề tế lính”, mà không gọi là “Lễ khao lề thế lính”. Lý do mà họ đưa ra là: Ngày nay, không còn các Đội Hoàng Sa, Bắc Hải nữa, nên hẳn nhiên không còn thuỷ binh, binh phu đi Hoàng Sa, Trường Sa trong vô vàn gian nan nguy hiểm, nên việc thế mạng cũng chẳng cần. Theo người viết bài nầy, sở dĩ có ý kiến như vậy vì người nêu đề nghị đã có nhầm lẫn khi xem xét tục “thế mạng” bằng hình nhân, cho rằng hình nhân ấy là “cascadeur” (người thế vai, diễn viên đóng thế) của người đang sống và sắp lên đường làm nhiệm vụ ngoài khơi xa. Kỳ thực, trong tâm thức của người dân đất đảo, những hình nhân được phù phép kia khi ra với biển khơi sẽ làm nhiệm vụ thế chân, gánh vác tai ương cho linh hồn của người đã chết. Giữa biển cả mênh mông, xác thân người xấu số lênh đênh hôm sớm, rồi tan vào giọt nước vô ưu, linh hồn không tìm thấy xương cốt, hình hài nương tựa, đành vất vưởng đâu đó trên đầu sóng ngọn gió. Vậy thì, người sống nếu có lòng thương, tưởng vọng đến họ, mong muốn họ phù trợ cho người thân mình nay mai lên đường nối gót họ ra với khơi xa, thì hãy đem những hình nhân kia mà thế chỗ cho họ. Ở nơi góc biển chân trời, bóng chim tăm cá, nơi có tiếng hú xa xăm ai oán, linh hồn của những người xấu số sẽ được trở về, siêu thoát, không còn ý định “bắt người” thế chỗ ở nẻo vô minh.

Nên nhớ rằng, dù con đường biển đến Hoàng Sa, Bắc Hải đầy rẫy những gian nguy, nhưng người nhận lãnh nhiệm vụ gian khó trên biển khơi thì không bao giờ tuyệt vọng. Với những người đi biển, sự tuyệt vọng hay bất cứ những gì gợi lên sự tuyệt vọng đều gọi là “điềm gở” và phải bị loại bỏ trước lúc lên đường. Tế sống lính Hoàng Sa trước giờ họ lên đường, có khác chi đẩy họ vào tuyệt vọng, thay vì cầu cho họ tay chắc mái chèo, chân đạp bằng con sóng dữ! Hơn nữa, nếu là tế sống hay thế mạng cho chính người lính trước khi lên đường làm nhiệm vụ (còn đang sống) thì tục lệ nầy hẳn đã “chết” ngay sau lần người lính Hoàng Sa cuối cùng ra biển, cớ sao tồn tại đến ngày nay?

Theo truyền tụng trong dân gian Lý Sơn, lễ khao lề trước đây diễn ra theo những cấp độ khác nhau. Các gia đình, dòng tộc có người thân đi lính Hoàng Sa, Trường Sa tổ chức tại nhà riêng, nhà thờ tộc họ. Lễ tế của làng thì diễn ra tại miếu thờ cô hồn (Âm linh tự, nơi thờ cúng cô hồn, oan hồn và phối thờ tử sĩ Hoàng Sa – Trường Sa) vào dịp Thanh minh (rằm tháng 3 âm lịch) và do chức sắc trong làng tổ chức như một ngày cúng lề của làng, đồng thời cũng là thực thi một nhiệm vụ do quan trên giao phó. Điều nầy cho thấy, lễ khao lề thế lính Hoàng Sa, dù là một nghi lễ dân gian của người dân đảo Lý Sơn, nhưng đã có sự quan tâm thường xuyên của nhà nước phong kiến. Như thế cũng có nghĩa là việc chăm lo cho các đội tuần phòng vùng biển và các quần đảo ngoài khơi thuộc chủ quyền quốc gia đã là một trách vụ quan trọng của các quan chức đứng đầu phủ, huyện ở Quảng Ngãi lúc bấy giờ.

Sau nhiều thế kỷ, các đội Hoàng Sa, Bắc Hải đã hoàn thành sứ mệnh lịch sử của mình, nhưng lễ khao lề thế lính Hoàng Sa vẫn được các gia đình, dòng tộc ở Lý Sơn tổ chức hàng năm và trở thành một ngày lễ dân gian mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, thể hiện tấm lòng tri ân của người dân đất đảo đối với những bậc nghĩa liệt đã hy sinh vì chủ quyền của Tổ quốc. Trong những ngày chuẩn bị lễ nầy, các bậc cao niên lại có dịp kể cho con cháu nhiều câu chuyện về các đội Hoàng Sa, Bắc Hải, về những chuyến hải trình đầy gian khổ nhưng cũng rất đáng tự hào, chuyện về gương sáng vị quốc vong thân của các vị Đội trưởng, Chánh suất đội Hoàng Sa Võ Văn Khiết, Phạm Quang Ảnh, Phạm Hữu Nhật cùng biết bao nhiêu chỉ huy, binh lính, đà công, phu phen, tạp dịch đã bỏ mình trên biển trong các chuyền hải hành, viễn thám Hoàng Sa, Đông Hải. Những câu chuyện ấy đã, đang và sẽ khắc sâu vào tâm khảm các thế hệ người Lý Sơn, người Quảng Ngãi, người Việt Nam một dòng bằng máu thắm: Hoàng Sa, Trường Sa mãi mãi là một phần thân thể thiêng liêng của Tổ quốc!

Lê Hồng Khánh

Bài đã in trên báo Văn Hóa (Hà Nội – Việt Nam), tháng 4/2010.

Chú thích:

(1) Điếu thuyền, tiểu điếu thuyền: thuyền nhẹ, di chuyển nhanh, dễ xoay trở trên những vùng biển nhiều rạn san hô, nhưng sức bền hạn chế; không phải là ghe bầu (thương thuyền) hay lê thuyền như nhiều người đã nhầm.
(2) Các nhóm đảo Hữu Nhật và Quang Ảnh (trong quần đảo Hoàng Sa) được đặt theo tên của 2 người Lý Sơn nầy.

* * *

Xem bài khác cùng tác giả tại đây
Xem bài khác cùng chủ đề tại đây
Trở về trang www.nuiansongtra.net