Ông Trương Quang Đản (1933-1914) tự là Tử Minh, hiệu Cúc Khê, Cúc Viên; sinh năm Quý Tỵ tại kinh đô Huế; nguyên quán làng Mỹ Khê Tây, phủ Bình Sơn, (nay thuộc xã Tịnh Khê, huyện Sơn Tịnh), tỉnh Quảng Ngãi.

Ông là con trai của Tuy Thạnh Quận công Trương Đăng Quế (1793-1865) và Quận chúa Ngọc Lê (con chú ruột vua Gia Long), tên ban đầu là Trương Đăng Đản, đến năm 1884 cải thành Trương Quang Đản vì kỵ húy tên vua Kiến Phúc (Ưng Đăng).

Niên hiệu Tự Đức thứ 8 (Ất Mão - 1825), ông Trương Quang Đản đỗ Tú Tài tại Trường thi Hương Thừa Thiên, sau đó vì lý do riêng của gia đình, ông và các em đều không ra ứng thí khi thân phụ còn tại chức. Năm Tự Đức thứ 16 (Quý Tỵ - 1863), ông được đề bạt cho tập sự Hậu bổ chờ sung chức về các phủ, huyện. Năm (1865) thân phụ qua đời tại quê nhà (làng Mỹ Khê Tây), Trương Quang Đản lui về chịu tang trong 3 năm.

Năm Tự Đức thứ 22 (1869), mãn tang cha, ông cùng người em ruột là Viên Ngoại Lang Trương Văn Đễ tình nguyện mộ quân dẹp loạn ở vùng Sơn Tây, Bắc Ninh. Nhờ công tích trong việc tiểu trừ phiến binh, ông lần lượt được giao các chức vụ: Hàn Lâm Viện Điển tịch - Quyền lãnh Tri phủ Từ Sơn (1869), Hàn lâm viện Kiểm thảo rồi Hàn Lâm viện Tu soạn - Thực thụ Tri phủ (1871).

Từ đường họ Trương ở Mỹ Khê

Năm Tự Đức thứ 26 (Quý Dậu - 1873) quân Pháp đánh chiếm thành Hà Nội và một số tỉnh vùng đồng bằng Bắc bộ, Trương Quang Đản được sung chức Tán tương Quân vụ, cùng với Tổng thống Tam Tuyên Hoàng Kế Viêm bố trí binh lực phòng ngự Bắc Ninh. Lập được chiến công trong một số cuộc đối đầu với quân Pháp, ông được thăng thưởng hàm Thị giảng học sĩ (tòng tứ phẩm).

Năm Tự Đức thứ 28 (Ất Hợi - 1875), Trương Quang Đản được giao chức Quyền Án Sát rồi Án Sát kiêm Sơn phòng sứ Thanh Hóa; năm sau (Bính Tý- 1876) thăng Bố Chánh sứ vẫn kiêm chức Sơn phòng Tiểu phủ sứ.

Năm Tự Đức thứ 33 (Canh Thìn-1880), ông được chuẩn thăng Thụ Tham Tri (tùng nhị phẩm) sung Tĩnh Biên phó sứ đạo Lạng Giang, sau thăng Tổng đốc Ninh Thái (Bắc Ninh, Thái Nguyên) kiêm sung quân vụ Lạng- Bằng- Ninh- Thái (Lạng Sơn, Cao Bằng, Bắc Ninh, Thái Nguyên), hiệp binh với quân nhà Thanh (Trung Quốc) chống ngăn quân Pháp.

Thời gian này, Trương Quang Đản là một trong những người giữ vai trò quan trọng trong việc đối phó quân Pháp mở rộng xâm lăng Bắc kỳ, theo dõi và ứng phó với quân binh nhà Thanh đang có mặt ở nước ta, tiểu trừ các nhóm tạo phản, các nhóm thổ phỉ vùng biên giới Việt - Trung lợi dụng tình hình biến động để gây rối.

Năm Tự Đức thứ 36 (Quý Mùi -1883), tình hình Bắc Kỳ vô cùng phức tạp. Quân Pháp tăng cường gây hấn ở các tỉnh chung quanh Hà Nội; nhà Thanh đưa quân vào nước ta dưới danh nghĩa viện binh, nhưng thực chất là tranh giành ảnh hưởng với quân Pháp, tạo vùng đệm an toàn ở địa bàn lân quốc phía Nam Trung Hoa. Trương Quang Đản trong vai trò là Tổng đốc Ninh Thái kiêm Lạng -Bằng -Ninh -Thái Quân vụ, một mặt dâng sớ về triều nêu rõ âm mưu của ngoại bang, đồng thời đề xuất triều đình chủ động triển khai kế hoạch đối phó. Trong thời buổi nước nhà tao loạn, ông cùng Hoàng Tá Viêm, Lưu Vĩnh Phúc, Lương Tuấn Tú, Nguyễn Chính, Bùi Ân Niên, Lương Quy Chính, Nguyễn Cao, Trần Xuân Soạn… là những quan lại đứng nơi đầu sóng ngọn gió ở Bắc kỳ.

Cũng trong năm này, triều đình Huế ký thỏa ước với quân Pháp (Hòa ước Quý Mùi - 1883), gây cho nhiều quan lại, tướng lĩnh và lê dân những nghi hoặc, ngỡ ngàng. Nghe tin Trương Quang Đản và Hoàng Kế Viêm không chịu rút quân theo điều ước, gây cho quân Pháp nhiều khó khăn trên đất Bắc Kỳ, viên Khâm sứ Pháp ở Huế đã gây sức ép buộc triều đình truyền dụ cho hai ông lập tức hồi triều. Về đến kinh đô, Trương Quang Đản bị giáng làm Tuần phủ Quảng Trị. Tại đây, sau khi phe chủ chiến thất bại trong trận tấn công quân Pháp vào tháng 7 năm 1885 tại kinh thành, ông cùng em ruột là Trương Văn Đễ tham gia đoàn tùy tùng đưa vua Hàm Nghi ra căn cứ Tân Sở (Quảng Trị), phát dụ Cần vương, sau đó lại đưa xa giá Tam cung về lại Huế. Xong việc, khi trở ra Quảng Trị, Tuần phủ Trương Quang Đản lại vướng vào sự cố quan tình làm ngơ để “thân hào” đưa vũ khi, lương thực trong kho của tỉnh thành ra ngoài (thực chất là thông đồng với quân Cần Vương) nên bị triều đình triệt chức, rút về kinh đô.

Mộ ông Trương Quang Đản

Đồng Khánh lên ngôi, Trương Quang Đản được thăng Thái tử thiếu phó. Khoảng cuối năm 1886 (Đồng Khánh nguyên niên), thế lực tùng theo Pháp ở Quảng Ngãi rơi vào thế bất lợi, quân Cần Vương tại chỗ liên kết với quân Cần Vương Quảng Nam, Bình Định tấn công từ hai phía Bắc, Nam, trong khi ở mạn ngược, người Thượng liên tục quấy nhiễu, áp sát Sơn phòng. Để có người cộng lực giải cứu tình thế bức bách, Tiễu phủ sứ Sơn phòng Nghĩa Định (Quảng Ngãi - Bình Định) là Nguyễn Thân dâng sớ tâu xin triều đình chuẩn bổ Trương Quang Đản chức Bố Chánh sứ Quảng Ngãi, nhưng ông cáo ốm ở lại triều, một thời gian sau thì được giao chức Thị lang bộ Hình rồi Phủ doãn Thừa Thiên.

Vua Thành Thái lên ngôi (1889), Trương Quang Đản cùng Nguyễn Trọng Hợp được cử làm Phụ chính đại thần. Ông lãnh chức Thượng thư Bộ Binh kiêm quản Bộ Lại, kiêm sung Phó Tổng tài Quốc sử quán, tham gia biên soạn bộ Đại Nam thực lục chính biên- đệ tứ kỷ.

Năm 1890, Trương Quang Đản lần lượt được thăng Thự Hiệp biện Đại học sỹ, lãnh Thượng thư Bộ Lễ (1890), Thực thụ Hiệp biện Đại học sỹ, lãnh Thượng thư Bộ Công (1891 ) Thự Đông các Đại học sỹ, hàm Chánh nhất phẩm (1892), Chuẩn Kinh diên giảng quan (1894).

Năm Thành Thái thứ 8 (Bính Thân -1896), Trương Quang Đản xin thôi các chức vụ ở Phủ Phụ chính và Cơ mật viện, để chuyên tâm làm nhiệm vụ Kinh diên giảng quan và kiêm quản Quốc tử giám. Cũng trong năm này ông được cử làm Tổng tài Quốc sử quán, đứng đầu biên soạn Đại Nam thực lục, đệ ngũ kỷ.

Năm Thành Thái thứ 12 (Canh Tý – 1900), Trương Quang Đản lui về trí sĩ ở quê nhà (làng Mỹ Khê Tây), đến năm Duy Tân thứ 8 (Giáp Dần- 1914) tạ thế, thọ 82 tuổi. Triều đình, lê thứ đều tỏ lòng thương tiếc. Nhà vua ban chiếu gia hàm Thái phó và cho phép làm tế lễ trọng vọng để xứng đáng với công lao của một bậc huân thần.

Trương Quang Đản là người tham gia biên soạn nhiều bộ sách quan trọng: Đại Nam chính biên liệt truyện- Sơ tập (Toản tu), Đại Nam thực lục chính biên- Đệ tứ kỳ (Phó Tổng tài Quốc sử quán), Đại Nam thực lục chính biên- Đệ ngủ kỳ (Tổng tài Quốc sử quán), Minh Mạng chính yếu, Thánh chế thi tam tạp (Tổng phụ kiểm)…

Ông cũng là tác giả Thủ thuyết lục, Trương Cúc Khê liễn đối thi văn tập, nhưng rất tiếc những tác phẩm này chưa được biết nhiều lắm ở đời.

Trương Quang Đản hành thế vào thời kỳ đất nước có nhiều biến động: Thực dân Pháp bắt đầu cuộc chiến tranh xâm chiếm thuộc địa ở Việt Nam, xã hội phong kiến bước vào thời kỳ suy vi, các giá trị đạo đức vốn được xem là chuẩn mực đã đến lúc bị nghi ngờ… Trong bối cảnh đó, tầng lớp kẻ sĩ đào tạo trong môi trường Nho giáo không khỏi có những trăn trở, thậm chí chao đảo niềm tin, và vì vậy việc xác định một con đường hành xử đúng đắn, vừa không xa rời những giá trị cội nguồn, vừa tránh bị lạc hậu với thời cuộc, luôn là một thách thức, khiến lắm người không thể vượt qua. Lại nữa, vào thời buổi nhiễu nhương, có lúc, có khi bậc trượng phu phải nén lòng chịu lấy điều tiếng thế gian để bền tâm mưu cầu việc nghĩa. Thấu hiểu điều đó, hậu thế mới giữ được sự kính trọng và niềm thông cảm với tiền nhân, trân trọng những gì tiền nhân cống hiến cho đời, tránh những thị phi chưa thấu tình đạt lý.

Ngoài chiến địa, đối mặt với quân thù, Trương Quang Đản là vị tướng quân mưu lược; khi về triều nội, ông là người quyền biến, cơ mưu; nhưng trên tất cả, đó là một kẻ sỹ giàu chí khí, có thực tài, chấp nhận đối mặt với phong ba thời cuộc, tận tâm với xã tắc, non sông.

Lê Hồng Khánh

* * *

Xem bài cùng tác giả, click vào đây
Xem trang QN: Đất nước, con người, click tại đây
Trở về trang chính: http://www.nuiansongtra.com