Ơi người viễn khách! Gót chân của bạn đã dẵm qua nhiều miền của đất nước. Bạn đã từng được người dân miền Bắc ngàn năm văn vật mời mọc:

Tới đây chiếu trải trầu mời,
Can chi mà đứng giữa trời sương sa.

Bạn đã được người dân miền Nam muối mặn nước phèn rủ rê:

Tới đây rượu thịt bánh bò
Ai vui vui với, ai hò hò theo.

Bây giờ bước viễn du đưa bạn đến một vùng đất khác. Tại đây, bạn không được mời mọc, bạn không được rủ rê, mà bạn nghe lời nhắn nhủ:

Tới đây đầu lạ sau quen,
Đậu xanh nấu với đường phèn khác chưa?

Khác thiệt, chớ còn gì nữa, phải không bạn? Bạn chợt nhớ đến một lời than thở mà bạn đã nghe ở đâu đó:

Mâm thau chùi sáng
Để lên tấm ván
Bóng lộn thấy hình
Đậu xanh kia nấu với đường cát nọ, mãng sầu tình tui quên ăn!

Ừ, đậu xanh thì phải nấu với đường cát chớ, tại sao lại nấu với đường phèn?

Bạn đừng ngạc nhiên.Vùng đất mà bạn đang đứng tuy “cày lên sỏi đá” nhưng nổi tiếng là “xứ đường” mà đường phèn là một đặc sản, xứ của những ruộng mía ngút ngàn. Bạn nghe kìa, lời than ngọt như “mía lùi”, ngậm ngùi thương cảm:

Đồng nào sâu cho bằng đồng Thi Phổ
Phủ nào cao cho bằng phủ Ba Tơ
Em thương anh chín đợi, mười chờ
Mía kia lên ngọn trổ cờ đã lâu!

Lời than thở đó, kèm theo tiếng võng đưa kẽo kẹt khiến cho chân bạn hết muốn bước tới nữa rồi, phải không?

Khoan đã bạn, khoan để cho tơ tình vương vấn. Hãy làm một vòng dạo chơi cái đã. Còn địa hình địa vật, còn phong quang cảnh thổ, còn thế thái nhơn tình nữa chi.

Trước hết mời bạn tìm hiểu một vài địa danh của cái xứ “Quảng Ngãi hay co” này:

Thuốc ngon chợ Huyện
Giấy quyến Sa Huỳnh
Nẫu xa thì mặc nẫu
Chớ hai đứa mình đừng xa.

Sa Huỳnh đây là một cửa biển nổi tiếng trong năm cửa biển của Quảng Ngãi. Dân cư xứ này, ngoài nghề biển, còn chuyên sản xuất giấy quyến, dùng để vấn thuốc tuyệt vời. Còn chợ Huyện đây là quận lỵ của quận Nghĩa Hành. Thuốc ngon bán ở chợ Huyện là thuốc do làng Cà Đó sản xuất, ngon là nhờ thuốc bón bằng phân người, nói ra thì thiệt là vô hậu.

Mỗi sáng sớm, dân làng Cà Đó quảy đôi ki trên vai, cầm đôi đũa, đi dạo qua các làng khác để tìm “của quý”. Bởi vậy mới có câu:

Lấy chồng Cà Đó
Chịu khó quảy đôi ki
Chân đi xẹo xẹo
Lưng đi khòm khòm
Bụi tre, bụi trảy cũng dòm...

Bạn có biết “dòm” để làm chi không? Bạn cười, bạn biết rồi hả? Ừ, như vậy đó...Bởi là cái đất “cày lên sỏi đá” nên ở đây, người ta trồng đỗ, trồng khoai, nhiều hơn trồng lúa:

Củ lang Đồng Ngỗ
Đỗ phụng Hà Nhung
Chàng bòn thiếp mót để chung một gùi
Chẳng qua duyên nợ sụt sùi
Phải hay cớ sự, ta bỏ cái gùi ta đi.

Và, người ta phải bươn chải bán buôn mới lo đủ cuộc sống:

Sớm mai gánh nước bờ ao
Dặn anh buôn bán ra sao cũng về
Đừng bày trò chuyện say mê
Bỏ cha già, mẹ yếu, ba bốn bề cực em.

Dặn thì dặn hờ làm vậy, chớ “mấy anh thương buôn đi tới đâu có tơ vương tới đó”:

Chèo ghe xuống Vạn múc dầu
Hỏi thăm cô Bốn nhức đầu khá chưa?
Chưa khá thì anh bứt lá cho xông
Đổ mồ hôi anh quạt, ngọn gió lồng anh che.

“Vạn” đây là đất Thu Xà ngày xưa. Đất này có rất nhiều Hoa Kiều, và nổi tiếng với món kẹo “po-ly-thừng”, kẹo pha lê mà người mình gọi là kẹo gương.

Đây là giới thiệu sơ sơ vài địa danh cho bạn. Bây giờ mời bạn nghe một vài mẩu chuyện nhân gian.

Chuyện của một công nương xứ Huế về xứ Quảng làm dâu:

Thõng mật mẹ treo đầu giàn
Tui tưởng hũ mắm tui nêm canh bầu
Vừa ngọt mà lại vừa chua
Mẹ ăn không được mẹ đưa tui về
Tha hồ bà nhún, bà trề
Mẹ con bà ở, tui về xứ tui
Xứ tui là xứ ăn chơi
Cái nón bịt bạc, cái tơi bịt vàng.

Chuyện kể về cảnh mẹ chồng nàng dâu, mà người con trai đứng giữa chỉ có nước kêu trời.

Cô dâu than trước:

Bầu non ong đút chẳng eo
Tuổi tui còn nhỏ, có dám mỡ mèo chi đâu!
Kể ra mười sáu tuổi trên đầu
Cha mẹ tui sở định tui về làm dâu nhà người
Nói ra sợ chị em bạn tui cười
Năm ba phần thảm, chín mười phần gay!
Công việc làm không kịp trở tay
Ban đêm thời rau heo cháo chó, ban ngày thì làm cỏ gánh phân...

Cô dâu kêu có bấy nhiêu, bà mẹ chồng nghe được, không thương thì chớ, nhảy ra tớn tác chửi liền:

Con kia ơi!
Mày đừng chóc mỏ mày nói rân
Tao không có lụy, có cần mày đâu!
Nhà tao vốn quý nàng dâu
Mày về, tao nói bấy nhiêu câu, mày sằng sằng
Tiếng đồn họ nói giăng giăng
Rằng tao đánh sở cậy mà ăn của mày.
Hư sao hư đã quá chừng
Tam bang vạn sự vá miếng quần không xong
Ăn rồi mày dựa vách, dựa phên
Giả đò đau bụng, đắp mền năm co!
Con kia ơi!
Mày ăn rồi, mày không biết lo
Thà tao cho con chó nó ăn no, nó giữ nhà
Mày về, mày kêu con gái mẹ mày qua
Bông tai đinh, tiền bạc đem đà cho tao
Bây giờ còn thiếu món nào
Tay tao đánh, miệng tao chửi, tao đào nát tan.

Khổ nhứt là chàng trai ở giữa, bên mẹ, bên vợ, bên nào cũng thương, chàng phải năn nỉ:

Má ơi!
Má đừng nói ức rồi lại nói oan
Vợ con có ăn bánh, ăn hàng chi đâu!
Má ơi!
Má nói làm sao, chớ má nói làm vậy, hơi nào kiếm dâu
Anh em con ở vá già đầu
Không có con viễn hậu, không có dòng hậu lai
Không có cháu gái, cũng không có cháu trai
Có cái mồ, cái mịch, không ai dện mồ...

Rồi một chuyện khác, kể lại việc tráo trở trong việc cưới xin:

Chị bốn ăn nói có duyên
Chồng chị đi cưới một thiên cá mòi
Không tin giở quả ra coi
Mít non ở dưới, cá mòi ở trên!

Mới nghe sơ sơ vài chuyện, bạn đã muốn xanh mặt rồi phải không? Đừng sợ, bạn. Đây là hù bạn chút thôi, chứ thế thái nhơn tình mà dữ dằn như vậy không thôi, thì ai mà sống cho nổi!

Bạn hãy nghe lời khuyên của một bà mẹ khuyên con:

Chim quyên ăn trái ổi tàu,
Xứng đôi mẹ gả, ham giàu làm chi?

Cây ổi tàu này, ông Võ Phiến cho biết còn có một tên nữa là cây hoa cứt lợn đó, bạn có biết không?

Bạn hãy nghe thêm một lời khuyên nữa:

Lên non tìm hòn đá trắng
Con chim phượng hoàng sao vắng tiếng kêu
Trời mưa lâu đá nọ thành rêu
Ai mà ở bạc, con dế nó kêu thấu trời.

Hòn đá trắng ở đây, tức là hòn Đá Bạc. Và “bạc” ở đây là bạc tình bạc nghĩa. Người ta khuyên bạn nên ăn ở có thủy có chung, có tình có nghĩa, bởi vì, người ta đã có quá nhiều kinh nghiệm:

Tìm vàng tìm bạc dễ tìm,
Tìm câu nhân ngãi khó tìm lắm anh.

Bạn thắc mắc rằng, tại sao trong câu hát không nói là “nhân nghĩa” mà lại nói là “nhân ngãi”? Nói cho bạn nghe, đất này, hồi trước thuộc về xứ Đàng Trong. Trong số chín vị chúa Nguyễn cai trị Đàng Trong, từ chúa Tiên Đoan quận công Nguyễn Hoàng đến chúa Định vương Nguyễn Phúc Thuần, có một vị là chúa Nghĩa Hoằng quốc công Nguyễn Phúc Trăn. Bởi vậy, để kiêng tên chúa, dân xứ Đàng Trong phải đọc trại chữ “nghĩa” thành chữ “ngãi”. Và cũng bởi vậy, Quảng Nghĩa mới thành Quảng Ngãi.

Bạn có nghe lời than thở kia không, của một kẻ “tìm nhân, tìm ngãi khó tìm”:

Vì sao tằm nọ xa dâu
Ong kia xa bướm, biết đâu mà tìm.
Bạc tình chi lắm bớ chim
Bỏ nhành mai khô héo đi tìm ngọn tùng xanh
Nẫu có nơi sớm dỗ chiều dành
Ta đây không bỏ nẫu, sao nẫu đành bỏ ta?

Ở đâu cũng vậy hết, đã có trai thanh gái lịch, thì ắt phải có những tình cảm luyến lưu. Mà đã yêu nhau, thì ắt phải có khi thương quấn thương quýt, có khi phiền giận bồi hồi, có khi sầu đau hờn trách.

Các cô gái mới lớn ngày xưa đều mơ một đấng trượng phu văn hay chữ giỏi. Bởi vậy mà mấy chàng thư sinh thường làm cho các cô xốn xang tấc dạ:

Sớm mai cầm chén mua tương
Gặp anh trong trường cầm viết ngó ra
Về nhà mua lụa đậu ba
Cắt cái áo cổ giữa mà tra nút vàng.

Tấc dạ bồi hồi nhưng chỉ riêng mình mình biết, đâu có dám để cho thiên hạ bỉ thử thị phi:

Dây tơ hồng chưa xe đã vãn
Rượu Kỳ Tân chưa uống đà say
Thanh yên chưa ngọt đã bay mùi nồng
Gặp anh giữa bến đò đông
Giữa đường quan lộ em không dám chào
Hai bên nẫu đứng lao xao
Ngó nghiêng con mắt như chào người thương!

Đôi khi người con gái xứ Quảng đưa ra những câu hát đối hiểm hóc để thử tài “người thương”:

Con gà trống nổ, nó mổ hột kê
Con ngựa ăn gò mã(mả), con rồng về Thăng Long
Ngó lên dương, con dê nó chạy giáp vòng
Ngó về dưới biển, con cá nó nằm chầu ngư
Hỡi anh học trò đi học thi thư
Trò mô đối đặng, em trốn mẫu từ em theo!

Hay:

Một bụi tre, năm mười bụi trảy
Một bụi trảy, năm bảy dây nho
Đố văn đố võ, đố hết học trò
Trò nào đối đặng, tui gả chị tui cho
Trò nào đối không đặng, tui bắt chăn bò ba năm!

Nghe lời thách thức, bạn giựt mình chưa? Đã nói ”Quảng Ngãi hay co” mà, đâu có hiền!

Nói thì nói vậy, chớ tình yêu của các cô cũng lai láng tràn trề:

Con chim tra trả, ai vay mà trả?
Bụi gai sưng, ai vả mà sưng?
Đây người dưng, đó cũng người dưng
Cớ sao nước mắt rưng rưng nhỏ hoài
Hai tay ôm vạt áo dày
Chặm lên con mắt, chặm hoài không khô!

Bạn có biết cây rau sưng ở xứ Quảng không? Đây là một loại cây rừng, mọc thành bụi, có gai. Lá của nó xào với thịt bò, thơm ngon vô cùng. Có câu “Đầu đội thịt bò, tay hái rau sưng” là vậy đó.

Nàng thương chàng “nước mắt chặm hoài không khô”, chàng nhớ nàng cũng đâu có thua kém gì:

Rồng chầu núi Chúa
Hạc múa Sơn Trà
Lòng ta thương bạn nước mắt và lộn cơm!

Có những cô gái dò xét người yêu thiệt kỹ:

Con chim phượng hoàng
Bay ngang qua lều chợ
Em hỏi anh rày có vợ đâu chưa?
Tay cầm tờ giấy che mưa
Che sao khỏi ướt mới vừa bụng em!

Cũng có cô bắc bực làm cao:

Nhà em cao, hàng rào em kín
Nhà em tám, chín, mười từng
Con ong bay vô không lọt, biểu con bướm đừng xôn xao!
Anh về sắm lễ cho cao
Cậy mai dong cho giỏi, mới bước chưn vào nhà em!

Đối với những cô gái này, chàng trai xứ Quảng “co” liền:

Con rắn không chưn
Nó bò năm rừng bảy rú
Con gà không vú
Nó nuôi tám chín mười con
Phải chi nhan sắc em giòn
Anh lăn vô đó, chìu lòn anh cũng ưng!

Đôi khi có những kẻ yêu nhau, nhưng vì hoàn cảnh trớ trêu, không gian cách trở, phải lặn lội đi tìm:

Đói lòng ăn nửa trái sim
Uống lưng bát nước đi tìm người thương!

Và khi hội ngộ, hởi lòng hởi dạ vì bạn cũ chào mừng:

Trời mưa ướt bụi chùm chày
Chầu xưa anh trắng, chầu rày anh đen.

Hoa sim tím ngát, đã gợi hứng cho thi sĩ Hữu Loan sáng tác bài thơ Màu Tím Hoa Sim bất hủ. Rừng chồi Quảng Ngãi nơi nào cũng có hoa sim. Trái sim lớn bằng đầu ngón tay cái, có bốn tai, lúc sống thì xanh, lúc chín thì tím, ăn vào ngọt ngọt. Trái chùm chày mọc như một nải chuối, cũng mọc làng khang trong các rừng chồi.

Vừa gặp lại nhau, nàng đã dặn dò:

Con chim chích chòe
Nó đứng bờ hè bà chủ
Con chim đội mũ
Nó đứng ở đám củ ông hương
Đôi ta mới tái ngộ tình thương
Dầu ai đem nhiễu đổi lương cũng đừng!

Chàng bặm trợn, nói lên tình yêu không dời, không đổi:

Anh thương em trầu hết lá lương
Cau hết nửa vườn, cha với mẹ nào hay.
Dầu mà cha mẹ có hay
Nhứt đánh, nhì đày, hai lẽ mà thôi
Gươm vàng để đó em ơi
Chết thì chịu chết, lìa đôi anh không lìa!

Nàng cũng nói lên mối tình sâu đậm, chớ không phải hời hợt đẩy đưa:

Một nong tằm bằng năm nong kén
Một nong kén bằng chín nén tơ
Em thương anh tháng đợi năm chờ
Lòng nào dứt mối, lìa tơ cho đành!

Đã yêu nhau thì muốn gặp nhau hoài. Không thấy mặt nhau, lòng buồn ray rứt:

Chờ cho bóng ngả trăng nghiêng
Bao nhiêu vui về bạn, bấy nhiêu phiền về em!

Khiến nên chàng phải phân trần:

Chẳng viếng thăm thì nói bạc tình
Còn viếng thăm thì phụ mẫu đánh mình, đau tui!

Nội cái chuyện viếng thăm này thôi cũng có nhiều rắc rối. Ngoài cái nỗi “đánh mình, đau tui”, còn một nỗi khác. Viếng thăm hoài sẽ có tiếng thị phi:

Đèn hết dầu đèn tắt
Hoa hết nhụy hết thơm
Biểu bạn đừng lên xuống đêm hôm
Miệng thế gian đàm tiếu nam với nồm, cực em!

Bạn có thấy không, tình yêu của họ cũng gay go lắm. Và, thật là buồn, nếu họ mãi mãi không được gần nhau. Nghe nàng than mà đứt ruột:

Con chim xanh ăn trái xoài xanh
Ăn no tắm mát lên cành nghỉ ngơi
Cực lòng ta lắm bạn ơi
Biết chỗ mô thanh vắng mà ngồi thở than
Muốn than mà chẳng được than
Kìa như lá đổ bên hàng lầu tây
Lá đổ còn có khi đầy
Nhớ chàng biết thuở nào khuây hỡi chàng!

Nỗi buồn này không thể có nỗi buồn nào khác để mà so sánh được:

Chim buồn, chim bay về núi
Cá buồn, cá chúi ao sâu
Chàng buồn, cởi áo xem bâu
Thiếp buồn, thiếp ngó đâu đâu cũng buồn
Chầu rày có lẽ xa luôn
Én nam nhạn bắc, biển nguồn hai nơi.

Chàng cũng đâu vui gì với cảnh én bắc nhạn nam:

Vẫy vùng như cá trong nơm
Sớm mai nam trông bạn, chiều nồm bạn trông ta.
Bữa ăn lệ nhỏ chan hòa
Vì ai lệ ứa mà sa lòng sầu!

Nghe chàng than mà xót xa đòi đoạn:

Qua cầu cầu yếu phải nương
Chầu rày bạn cũ thôi thương mình rồi
Tai nghe bạn cũ có đôi
Trong lòng bối rối như vôi mới hầm
Nắm tay con bạn khóc thầm
Chầu rày quế phải xa trầm, trầm ơi!

Khi yêu nhau, chàng ước mơ toan tính tương lai. Bây giờ, toan tính không tròn, chàng không khỏi trách móc:

Ngày nào em nói anh đành
Bụi tre trước ngõ để dành đan nôi
Bây giờ anh nói em thôi
Bụi tre trước ngõ đan nôi ai nằm!
Ngày nào anh nói em đành
Cuốc đất trồng hành, gieo cải vãi kê
Bây giờ anh nói em chê
Để cải anh héo, cho kê anh tàn!

Trách thì trách vậy nhưng chàng vẫn nhắn:

Đường đi lên thanh thanh dịu dịu
Đường đi xuống líu ríu hột châu
Gởi lời thăm bạn đừng sầu
Không mai thì mốt bắc cái cầu viếng thăm.

Cái câu “chàng xa thiếp cách, tội đách gì rầu, cũng tỉ như ông Lữ Vọng té lầu non tiên”, đâu có phải ai cũng bụng dạ như vậy. Cũng như cái câu “ngửa tay em trao một đồng tiền, phận sao chịu vậy đừng phiền mà hư!”, đâu phải ai cũng cam chịu như vậy.

Xa nhau, duyên nợ không tròn, buồn lắm chớ:

Bùn xa bèo, bùn khô bèo héo
Lựu xa đào, lựu xéo đào xiên
Vàng cầm trên tay rớt xuống không phiền
Chỉ phiền cho một nỗi nợ với duyên không tròn.

Bạn thân,

Vậy là bạn dạo một vòng Quảng Ngãi bằng những câu hò điệu hát, bằng những lời ca dao ngọt lịm tình người. Chỉ có điều, thưa với bạn, đó là một xứ Quảng chầu xưa. Chầu rày, cũng như mọi miền đất nước khác, người ta đổ xô “tìm vàng tìm bạc”, tìm cái thứ dễ tìm, chớ đâu có mất công “tìm nhân tìm ngãi” làm chi! Chầu xưa “vàng cầm trên tay rớt xuống không phiền”, chớ chầu rày, rủi mà vàng trên tay rớt mất, ắt là phiền lắm lắm!

Thật là ngậm ngùi xót xa khi tưởng tượng ra cái cảnh:

...Cây xưa, nọ gốc bồ đề
Nhà xưa chủ mới, mình rày người xưa.
Mơ màng trong cõi nắng mưa
Đòn cân tạo hóa trừ thừa biết bao
Phải chăng về chốn chôn nhau
Mà như khách lạ phương nào tới chơi
Cố hương ơi! Cố hương ơi!
Người con mặt biển chân trời về đây
Tư bề lặng lẽ nước mây
Vô tình, nước chảy mây bay một chiều...(*)

Bạn hỏi, rồi ta liệu có một ngày nào dân mình cùng hát lại những câu hát cũ, cho đôi cánh ca dao phất phới trên những rẫy khoai, ruộng lúa, cùng rủ nhau đi “tìm nhân tìm ngãi” như thuở nào?

Chắc rồi cũng phải có một ngày như vậy chớ, bạn! Và, ngày ấy, sớm hay muộn, rồi cũng tới, miễn là bạn giữ được một tầm lòng.

NGUYỄN ĐỨC LẬP

(*) Thơ Hồng Tiêu.